W całej tej historii najciekawsze jednak wydaje się wcale nie to, czy dysk jest autentyczny czy nie, co jest na nim napisane i czy rzeczywiście jest to napis czy jakiś inny rodzaj symboli. Najciekawsze okazuje się to, co sprawia, że wywołuje on tyle emocji? Dlaczego na adres muzeum przychodzą prawie codziennie listy od różnych zapaleńców próbujących odczytać umieszczony na dysku „napis” i przesyłający coraz to inne wersje hymnu do Matki Ziemi albo innych możliwych bogów i bogiń? Dlaczego istnieją strony internetowe hobbistów proponujących własne wersje odczytania i regularnie uzupełniający zawartość strony? Dlaczego mogę mieć dysk z Fajstos na pierścionku, na wisiorku, na naszyjniku, jako przycisk do papieru, magnes na lodówkę i w setkach innych wcieleń. Jak to się dzieje, że niektórzy poważni naukowcy (jednak) pracują latami nad odczytaniem dysku – z podobnymi zresztą jak hobbiści skutkami? I dlaczego w najbardziej honorowym miejscu najważniejszego muzeum na Krecie znajduje się jakaś niepozorna i teoretycznie bardzo nietrwała, gliniana tabliczka? Spróbujmy odpowiedzieć na te pytania.
Przede wszystkim – kształt.
Dysk jest idealnie okrągły. Jest znakomitym wcieleniem najbardziej doskonałej figury na płaszczyźnie, która „od zawsze” pobudzała ludzka wyobraźnię. Na Krecie znaleziono setki glinianych tabliczek – wszystkie w prostokątnym czy kwadratowym kształcie i w o wiele gorszym stanie niż nasz dysk; wszystkie pokryte pismem i wszystkie nie budzące najmniejszego zainteresowania! Szczególnie obecnie, kiedy zdołano odczytać pismo linearne B i okazało się, że na wszystkich tych tabliczkach są jakieś buchalteryjne zapiski: tyle litrów oliwy ale dla kowala, tyle dla służącego, tyle dla kapłanów. Żadnego hymnu do Bogini, żadnej modlitwy, żadnej literatury czy nawet marnego przysłowia.
Po drugie – tajemnica.
Dysk niejako z definicji jest tajemniczy. Przecież nic właściwie o nim nie wiadomo na pewno, nie ma żadnego kontekstu. Kolejne próby odczytania wcale tej tajemniczości nie likwidują – przeciwnie, budują ja coraz bardziej, skoro umożliwia on tak ogromną ilość interpretacji musi być w nim ukryta moc. A wiadomo, że kultura współczesna uwielbia tajemnice, teorie spiskowe, tajne szyfry, ukryte znaczenia, itd.
Po trzecie – materiał.
Nie ma chyba na świecie drugiego tak słynnego artefaktu, który byłby wykonany z tak nieszlachetnego materiału jak glina. Maska Agamemnona jest ze złota, popiersie Nefertiti z wapienia pokrytego stiukiem, posąg Dawida z marmuru, nie wspominając o wielu ikonicznych obrazach słynnych malarzy utrwalonych na płótnie lub desce (ikony). Ale glina? To materiał banalny i teoretycznie nietrwały. Jednak jeśli prawdziwe przesłanie dysku miałoby być w jakiś sposób ukryte, zastosowanie tak prozaicznego materiału jest jak najbardziej uzasadnione. Jak się ukrywać to najlepiej zarówno w treści jak i w formie.
Po czwarte w końcu – kontekst.
Pisałem wcześniej, że dysk nie ma właściwie kontekstu, rozumianego jako zestaw innych podobnych przedmiotów czy innych podobnych znaków użytych w spiralnie skręconym tekście. Jednak każdy przedmiot ma przecież jakiś ogólny kontekst. Dysk został znaleziony w konkretnym miejscu, w pałacu minojskim w Fajstos na Krecie, w konkretnej warstwie archeologicznej, co jest podstawą jego datowania. W tym sensie jest częścią czegoś co współcześnie określamy jako kultura minojska. I mimo że trudno znaleźć w nim cokolwiek co stylistycznie łączyłoby go z tą kulturą, stał się jej mimowolnym reprezentantem, może nawet najważniejszym symbolem. A przecież sama kultura minojska jest wcieleniem tajemniczości i prawie niewyobrażalnej odmienności w stosunku do wszelkich innych znanych nam form organizacji społecznej. Przede wszystkim jest to jedyna znana nam kultura nie używająca przemocy. Odkryto bardzo wiele minojskich przedstawień malarskich, na żadnym z nich nie ma sceny walki! Znaleziono na Krecie kilka wspaniałych pałaców władców, pełnych skarbów różnego rodzaju – żaden z nich nie jest otoczony murami obronnymi! Malarstwo minojskie zaskakuje żywymi zestawieniami kolorów, swobodą pociągnięć pędzla czy rylca w zdobieniach ceramiki i nieposkromiona radością płynącą właściwie z wszystkich obrazów. Do tego element żeński wydaje się dominujący na wszystkich tych przedstawieniach. Trudno znaleźć chyba większy kontrast niż między kulturą minojską z następującą historycznie po niej, kulturą mykeńską, z przepotężnymi, cyklopicznymi murami, wszechogarniającą wojną (Wojna Trojańska dotyczy tej właśnie epoki) i kultem męskiej, brutalnej siły. Wszystko to sprawia, że na głębszym poziomie właściwie nie jesteśmy w stanie zrozumieć kultury minojskiej i chodząc po muzeum w Heraklionie co krok zadajemy sobie pytanie – jak to możliwe? Jaki był sposób myślenia ludzi, którzy stworzyli te arcydzieła?
Jeśli zatem kultura minojska pozostaje dla nas w dużym stopniu nieprzenikniona i tajemnicza, dysk z Fajstos staje się jej znakomitym reprezentantem, a uporczywe próby jego odczytania stają się bardziej zrozumiałe, jeśli mielibyśmy przez to otrzymać jakikolwiek ślad myśli króla Minosa i jego dworu. Z pełnym przekonaniem, że na dysku jest zapisany hymn do Bogini Matki, jakiś podstawowy mit założycielski, a nie przepis na placek z truskawkami. Bo kto by chciał czytać przepisy kulinarne – tych mamy pod dostatkiem, a pragnienie transcendencji pozostaje ciągle nieugaszone.
